Στα τέλη της άνοιξης του 2022 από τα Εκπαιδευτήρια Καραχάλιου, που προσεγγίζουν με ευαισθησία τις ψυχικές ανάγκες των μαθητών τους, μου ζητήθηκε να οργανώσω μια δράση στα πλαίσια πρόληψης και ενημέρωσης για τον σχολικό εκφοβισμό. Η δράση έλαβε χώρα μέσα στις τάξεις της Δ’ και της Ε΄ δημοτικού και βασίστηκε στην ψυχοπαιδαγωγική μέθοδο σύνθεσης ιστοριών, που έχω εμπνευστεί και εφαρμόζω εδώ και κάποια χρόνια στα πλαίσια της τυπικής εκπαίδευσης και της ειδικής αγωγής. Η μέθοδος αυτή βασίζεται στην ιδέα ότι μια ομάδα παιδιών μπορεί μέσα από την ομαδική σύνθεση μιας ιστορίας να εκφράσει σκέψεις, συναισθήματα και απορίες χωρίς να υπάρχει έκθεση ή ντροπή. Τα παιδιά μιλούν με ενθουσιασμό για τους ήρωες της ιστορίας μα στην πραγματικότητα προβάλουν τον δικό τους εσωτερικό κόσμο. Όταν δουλεύουμε με τάξη, η ιστορία μπορεί να είναι μια απεικόνιση των δυναμικών της ομάδας και των ατομικών γνωρισμάτων του κάθε παιδιού. Πριν τη δημιουργία της ιστορίας και μετά μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά για τα συναισθήματα.
Γιατί μια τέτοια δράση μπορεί να είναι χρήσιμη; Είναι απαραίτητο το σχολείο να λειτουργεί ως ένας χώρος, που θα ενισχύει όχι μόνο τις γνωστικές ικανότητες των παιδιών αλλά και τη συναισθηματική τους νοημοσύνη. «Οι εκπαιδευτικοί για πολύ καιρό ένιωθαν δυσαρεστημένοι από τις απογοητευτικές επιδόσεις των παιδιών στην αριθμητική και την ανάγνωση, συνειδητοποιούν σήμερα την ύπαρξη μιας διαφορετικής και περισσότερο ανησυχητικής μειονεξίας: της συναισθηματικής αγραμματοσύνης», έγραφε ο Daniel Goleman στο εμβληματικό του βιβλίο, «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη», που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1990. «Όπως το έθεσε ένας δάσκαλος από το Μπρούκλιν, η έμφαση σήμερα στα σχολεία δίνεται στο «πόσο καλά μπορούν οι μαθητές μας να διαβάσουν και να γράφουν και όχι στο αν θα είναι ζωντανοί την επόμενη εβδομάδα». Δυστυχώς, τα λόγια αυτά αντανακλούν και τη σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Παραβατικότητα, βία, εθισμός στις οθόνες, σχολικός εκφοβισμός, αυτοκτονίες, ακατάλληλη σεξουαλική συμπεριφορά είναι φαινόμενα στα σημερινά σχολεία. Μερικές φορές γίνονται πρωτοσέλιδα κι ύστερα πάλι ξεχνιούνται ως την επόμενη φορά. Αυτά τα φαινόμενα, όμως, δεν μπορούν να επιλυθούν από τους ενήλικες απουσία των παιδιών. Τα ίδια τα παιδιά πρέπει να είναι μέρος της λύσης. Κι αυτό έδειξε η δράση, την οποία περιγράφω.
Η σύνθεση ιστοριών είναι μια ικανότητα, που υπάρχει στον άνθρωπο από τότε που υπάρχει ανθρώπινος πολιτισμός. Η ιστορία είναι πάντα ένας τρόπος να μιλήσουμε και να ανακουφιστούμε. Είναι ένα ταξίδι στη φαντασία, που όμως έχει μεγάλο ψυχικό όφελος, γιατί δίνει τη δυνατότητα έκφρασης χωρίς το άτομο να χρειαστεί να καταθέσει τα όσα τον πονούν. Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα ο ρυθμός της καρδιάς ανθρώπων χωρίς διαταραχές της συνείδησης τείνει να συγχρονίζεται, όταν ακούνε μια ιστορία (Perez et al, 2021). Έχει λοιπόν μια ιστορία τη δύναμη να προσφέρει συνοχή σε μια ομάδα; Κατά την ομαδική σύνθεση μιας ιστορίας στην τάξη κάθε άτομο καταθέτει ένα δικό του κομμάτι. Τα πονεμένα μας κομμάτια χρειάζεται κάπου να μπορούν ακουμπούν. Η ομάδα λειτουργεί σαν μια αγκαλιά, γιατί άλλα μέλη της ομάδας έχουν ελπίδα ή θετικότητα.
Ας πάμε, όμως, στην ιστορία για τον σχολικό εκφοβισμό. Τα παιδιά με προθυμία θέλησαν να συμμετέχουν στη δράση και εγώ ελάχιστα επενέβην στη διαδικασία. Τα λόγια της ιστορίας ήταν λόγια των παιδιών. Η ιστορία είχε τη ροή που έδιναν τα παιδιά, τα οποία περιέγραψαν με τρομερή ακρίβεια την πορεία του σχολικού εκφοβισμού αλλά και εξέφρασαν δυσκολίες που έχουν συχνά τα παιδιά στο σχολικό περιβάλλον.
Ο βασικός ήρωας ήταν ο Τάκης, που εκφοβιζόταν από τον Ορέστη. «Ο δάσκαλος δεν το ήξερε. Ο Ορέστης απαγόρευε στον Τάκη να κάνει παρέα με τους φίλους του. Τον εκβίαζε». Λίγο μετά τα παιδιά περιέγραψαν την τιμωρία που συνήθως ακολουθεί η αποκάλυψη παρενόχλησης ενός παιδιού από ένα άλλο. «Ο Τάκης πήγε να το πει στο δάσκαλο. Ο Ορέστης έφαγε μια ομάδα αποβολή». Όμως, εκεί δεν τελειώνει ποτέ ο σχολικός εκφοβισμός. Η τιμωρία συνήθως κάνει ένα παιδί που παρενοχλεί κάποιο άλλο ακόμη πιο εκδικητικό κι έτσι ακριβώς συνέβη στην ιστορία μας. Ακολούθησε και σωματική βία. Κανείς δεν μπορούσε να σταματήσει το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, ούτε οι γονείς των παιδιών, ούτε ο δάσκαλος, ούτε ο διευθυντής. Ο Ορέστης παρέσυρε κι άλλα παιδιά στην κακή συμπεριφορά. Το τέλος της ιστορίας ήταν μια ωραία έκπληξη. «Την άλλη μέρα πήγε ο Τάκης στο σχολείο. Γιατί με χτυπάς;», είπε στον Ορέστη. Ο Ορέστης τελικά αποκαλύπτει πως δυσκολευόταν, όπως και ο Τάκης. «Ο Τάκης και ο Ορέστης από τότε σέβονταν ο ένας τον άλλον, κάθονταν μαζί, βοηθούσαν ο ένας τον άλλον και αποφάσισαν όταν δουν ξανά τέτοια περιστατικά ανάμεσα σε συμμαθητές τους να προσπαθούν, όχι να ρίχνουν λάδι στη φωτιά, αλλά να τα λύνουν.»
Τα παιδιά ζωγράφισαν στο μάθημα των Εικαστικών σκηνές από την ιστορία και έτσι δημιουργήθηκε το βιβλίο μας. Η δημιουργία ενός βιβλίου από μια σχολική τάξη κάνει τα παιδιά να νιώσουν αξία, ομαδικότητα, να αγαπήσουν τα βιβλία. O σπουδαίος ψυχίατρος και στοχαστής, Άλφρεντ Άντλερ, δούλεψε πολύ με δασκάλους και παιδιά και έγραψε για το σχολείο στο βιβλίο του, «Η Ατομική Ψυχολογία στο σχολείο». Για εκείνον τα παιδιά που παρενοχλούν είναι παιδιά, που έχουν αποθαρρυνθεί. Προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή ή να νιώσουν δυνατοί μέσα από πράξεις που είναι βλαβερές για τους άλλους. Χρειάζονται όρια και ενθάρρυνση, χρειάζεται να τα βοηθήσουμε να στραφούν στην ωφέλιμη πλευρά της ζωής. Επίσης, ο Άντλερ θεωρεί πως στο σχολείο «πρέπει να διευρύνουμε το αίσθημα της κοινότητας του παιδιού». Αυτό φυσικά εγείρει προβληματισμό, γιατί δεν ξέρω πόσο εφικτό είναι στο ανταγωνιστικό υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα, όπου ο καθένας παλεύει για τους βαθμούς του. Αν θέλουμε λιγότερο σχολικό εκφοβισμό και περισσότερη ομόνοια ανάμεσα στους μαθητές, χρειάζονται περισσότερες ομαδικές διαδικασίες και αναγνώριση των ταλέντων και των ικανοτήτων όλων των παιδιών. Όλοι πρέπει να νιώθουν πως έχουν θέση στην τάξη, στη σχολική κοινότητα, όλοι πρέπει να νιώθουν ότι αξίζουν γιατί κάθε παιδί έχει αξία.
Ένα άλλο θέμα που προκύπτει από την ιστορία που έφτιαξαν τα παιδιά είναι πως τα παιδιά που παρενοχλούνται δεν βοηθιούνται τελικά από τις παρεμβάσεις των ενηλίκων. Σίγουρα αυτές θα πρέπει να υπάρχουν για να είναι ασφαλή. Το ζητούμενο είναι όμως τα ίδια να πιστέψουν στον εαυτό τους, να διεκδικήσουν σεβασμό, να αμύνονται, να μη νιώθουν θύματα, να μπορούν τελικά να βάζουν τα όριά τους και να μην επιτρέπουν σε άλλους ανθρώπους να τους φέρονται άσχημα. Τα όρια είναι η λέξη κλειδί στο πρόβλημα του σχολικού εκφοβισμού τόσο για όσους εκφοβίζουν όσο και για όσους εκφοβίζονται.
Και να μην ξεχνάμε τον δάσκαλο. Ο δάσκαλος καθ’ όλη τη διαδικασία μπορεί να συμμετέχει, να παρατηρεί τις απαντήσεις των παιδιών, να τις συσχετίζει με τη συμπεριφορά τους. Ο δάσκαλος της Ε’ τάξης, κ. Δημήτρης Κουτελιάς, συνεργάστηκε άψογα και με ενδιαφέρον στο πρόγραμμα. Πώς βίωσε, όμως, εκείνος τη διαδικασία; Ο ίδιος είπε «Η πρόταση της κ. Τζωρτζακάκη για την παρέμβαση στη μέση της σχολικής χρονιάς με βρήκε επιφυλακτικό. Σε ένα ωρολόγιο πρόγραμμα ασφυκτικά γεμάτο, ένα μεγάλο πρόβλημα της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης τα τελευταία χρόνια, πού θα χωρούσε η παρέμβαση με την ιστορία; Αυτές ήταν οι αρχικές μου σκέψεις. Καθώς όμως το πρόγραμμα εφαρμοζόταν είδα με ευχάριστη έκπληξη πως μέσω της συγγραφής της ιστορίας εξυπηρετούνταν όλοι οι στόχοι που ταλανίζουν εμάς τους εκπαιδευτικούς, όπως η παραγωγή γραπτού λόγου και η επίτευξη της συνοχής μιας ιστορίας που γράφεται από τους μαθητές. Είδα μαθητές που είχαν υποτονική συμμετοχή στο μάθημα να δείχνουν ενθουσιασμό για τη δράση. Αυτός ο ενθουσιασμός τούς οδήγησε στη βελτίωση της επίδοσής τους γενικότερα. Ανακαλύψαμε μαζί με τα παιδιά κλίσεις που είχαν ειδικά στην εικονογράφηση της ιστορίας, η οποία με πρωτοβουλία τους θύμιζε ένα καλογραμμένο κόμικ. Το μεγαλύτερο όμως όφελος της παρέμβασης ήταν η δημιουργία ενός συνεργατικού κλίματος μέσα στην τάξη, το οποίο ωφέλησε πολλαπλά όλους μας. Εντυπωσιακή ήταν και η λύση που δόθηκε από τα παιδιά στο πρόβλημα της ιστορίας. Η αυτορρύθμιση των σχέσεων έφερε και το τέλος του προβλήματος. Η αυτορρύθμιση στις σχέσεις των μαθητών είναι το μεγαλύτερο όφελος από την παρέμβαση και αυτή ήρθε στο προσκήνιο απευθείας από τα παιδιά. Πιστεύω ότι ακόμη και σε ένα προστατευμένο σχολικό περιβάλλον, όπως αυτό που υπάρχει στο σχολείο που υπηρετώ, τέτοιου είδους παρεμβάσεις ωφελούν και θωρακίζουν τη σχολική κοινότητα».
Ο τίτλος που επιλέξαμε για την ιστορία ήταν «Ατέλειωτα Συναισθήματα». Και έτσι είναι. Το σχολείο είναι χώρος ατέλειωτων συναισθημάτων. Δυστυχώς, η απαίτηση μόνο για μαθησιακές ικανότητες, η έλλειψη επαφής με το σώμα, η ενίσχυση μόνο της «φρόνιμης συμπεριφοράς» χωρίς αντίδραση πολλές φορές κάνουν τα παιδιά να είναι καζάνια που βράζουν. Ο δάσκαλος θα δει μόνο το ξεχείλισμα. Μέσα στο καζάνι βρίσκεται όμως ο φόβος, η λύπη, ο θυμός, η ντροπή, η χαρά, η λαχτάρα και τόσα άλλα συναισθήματα των παιδιών. Κι όλα αυτά τα συναισθήματα μπορούμε να τα δούμε εύκολα και να μιλήσουμε γι’ αυτά με τα παιδιά φτιάχνοντας όλοι μαζί μια ιστορία, ένα βιβλίο της τάξης που θα έχει ένα κομμάτι από τον καθένα και θα είναι ένα έργο που έφτιαξαν όλα μαζί σαν ομάδα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Άντλερ Α., Η Ατομική Ψυχολογία στο σχολείο. Εκδόσεις Επίκουρος, 1990
Goleman, D. (1998), H Συναισθηματική Νοημοσύνη. Ελληνικά Γράμματα, 1998
Perez, P. et al, (2021). Conscious processing of narrative stimuli synchronizes heart rate between individuals. Cell Reports 36, (11) 109692